پيش‌گفتار

اصطلاح شوری، گویای حضور بیش از حد یون‌های محلول در خاک و آب اعم از آب آبیاری، زهکشی و زیرزمینی است. ترکیبات معرف شوری آب و خاک غالبا شامل کاتیون‌های کلسیم (++Ca)، منیزیم (Mg++)، سدیم (+Na) و آنیون‌های کلر (-Cl)، سولفات (--SO4) و بی‌کربنات (HCO3-) می‌باشند. کشاورزی شورزیست عبارت از بهره برداری از منابع آب و خاک شور برای تولید محصولات کشاورزی اعم از شورزیست و غیر‏شور‌زیست‌ است. در حدود هزار میلیون هکتار از خشکی‌های کره زمین تحت تنش شوری هستند. 10 تا 50 درصد از اراضی آبی،
در معرض تنش شوری بوده و یا تولید خود را در اثر شوری از دست داده‌اند و هر ساله حدود 5 میلیون هکتار از اراضی دنیا به دلیل شوری بهره‌وری خود را از دست می‌دهند. در ایران نیز حدود 16 تا 23 میلیون هکتار از اراضی، شور می‌باشند. این مساحت شامل اراضی قابل کشت، بیابان‌ها، مرداب‌ها، دشت کویر و لوت می‌باشد. به تازگی مساحت این اراضی حدود 25 میلیون هکتار تخمین زده شده است و ادعا می‌شود 50% اراضی تحت آبیاری شور شده و یا در معرض شور شدن هستند. با وجود گستره اراضی شور در ایران مطالعات قابل توجهی در مورد مساحت اراضی شور و سدیک انجام نشده است.

کره زمین یک سیاره شور است و بیشتر آب‌های آن حاوی بیش از 30 گرم سدیم کلراید در هر لیتر ‌می‌باشد.
از طرفی، اکثر گیاهان زراعی در غلظت بالای نمک قادر به رشد نیستند و روز به روز بر سطح اراضی شور دنیا افزوده می‌شود. در نتیجه، در آینده شوری تهدیدی برای تأمین غذا ‌می‌باشد. اگرچه اکنون غذای کافی برای جمعیت دنیا وجود دارد ولی بیش از 800 میلیون نفر تحت تاثیر سوء تغذیه مزمن هستند. تقریباً نیمی ‌‌از اراضی دنیا بیابان‌ها یا اراضی خشک هستند و تولید در این نواحی تنها از طریق آبیاری امکان‌پذیر است. آبیاری این اراضی با شور شدن آنها همراه خواهد بود.

تنش شوری، از گذشته‌های دور مورد توجه کشاورزان ایرانی بوده است و در ادبیات نیز استعاراتی با کمک
آنها تصویر شده است (زمین شوره سنبل بر نیارد) و توسط کشاورزان تمهیداتی نیز برای مقابله با این تنش‌ها اندیشیده شده که در نوع خود و در زمان و مکان موجود بسیار مؤثر بوده‌اند، ولی امروزه با توجه به ابداع روش‌های جدید در اصلاح نباتات و ژنتیک، همچنین پیشرفت علوم فیزیولوژی، بیوشیمی، فناوری زیستی و نیز ساخت ادوات
و تجهیزات پیشرفته برای زهکشی و اصلاح خاک و آبشویی، باید این پیشرفت‌ها را در جهت کاهش اثرات منفی تنش‌های محیطی به کار برد.

بر خلاف خسارات سنگینی که هر ساله بر اثر تنش‌های محیطی به‌ویژه شوری متوجه تولیدات کشاورزی کشور می‌شود، سابقه تحقیقات در زمینه درک مکانیزم‌های حاکم بر رفتار گیاهان در تنش شوری و سازوکار‌های تحمل گیاهان در برابر این تنش‌ها طولانی نیست، در دهه گذشته بسیاری از پژوهشگران و دانشجویان به خصوص دانشجویان تحصیلات تکمیلی، برنامه‌ریزان و کارشناسان دست‌اندرکار ترویج و بیمه محصولات کشاورزی علاقه فراوانی به درک سازوکارهای فیزیولوژیکی پاسخ گیاهان در تنش شوری از خود نشان داده و در حال حاضر نیز
در بسیاری از دانشکده‌های کشاورزی کشور طرح‌های پژوهشی و پایان نامه تحصیلات تکمیلی در جنبه‌های مختلف تنش شوری و گیاهان مختلف در حال اجرا می‌باشد و نیاز به منبع علمی‌ جامع در مورد این تنش مهم روز به روز بیشتر احساس می‌شود.

بر خلاف گسترش آموزش عالی، منابع علمی ‌روزآمد و مناسب در کشور در زمینه تنش شوری به‌ویژه در چند سال اخیر کمتر چاپ شده است. منابع موجود خارجی نیز ضمن ارزشمند بودن، همیشه منطبق با شرایط و نیازمندی‌های موجود در کشور نمی‌باشد. از طرفی با توجه به پیشرفت‌های ارزشمند علمی ‌در کشور فقط ترجمه کتب خارجی کافی نمی‌باشد.

دلایل فوق و سابقه بیش از پانزده سال تدریس دروس فیزیولوژی تنش‌های محیطی، اثر تنش‌های محیطی
بر رشد گیاهان و زراعت در شرایط تنش‌های محیطی، اینجانب و دو نفر از همکارانم را بر آن داشت که اقدام
به تهیه این کتاب نمائیم.

هر چند مدعی نیستیم که این کتاب جوابگوی تمامی ‌نیازهای مرتبط با تنش شوری در گیاهان باشد ولی تلاش نموده‌ایم علاوه بر مطالب به‌روز و جدید مطرح در این عرصه از نتایج چاپ شده تحقیقات پژوهشگران داخلی نیز استفاده نموده تا کارایی و تطابق مطالب کتاب بر شرایط محیطی کشورمان بیشتر باشد.

اعتقاد داریم که این کتاب منبع مناسبی برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی زراعت، اصلاح نباتات، باغبانی، فیزیولوژی گیاهی و فناوری زیستی و همچنین کتاب کمک درسی ارزشمندی برای دانشجویان کارشناسی زراعت
و اصلاح نباتات، باغبانی، زیست‌شناسی گیاهی و دیگر رشته‌های مرتبط با گیاهان خواهد بود.

در پایان ضمن اذعان به کاستی‌های فراوان کتاب در چاپ اول، از همکاران دانشگاهی و پژوهشگران
و کارشناسان ارجمند خواهشمندیم پیشنهادات اصلاحی و نقاط ضعف این اثر را برای نگارندگان ارسال تا
در چاپ‌های بعدی نسبت به رفع آن اقدام نمائیم.

لازم می‌دانیم از معاونت محترم پژوهشی و موسسه چاپ و انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد که کماکان
بر انتشار کتاب‌های مرتبط با کشاورزی و علوم زیستی اهتمام ویژه می‌ورزند و این کتاب را نیز با نهایت دقت چاپ نموده‌اند، سپاسگزاری نمائیم.

محمد كافي- معصومه صالحي- حميدرضا عشقي‌زاده

پاییز 1389

فصل اول: دلایل شوری و منابع آن در ایران و جهان
فصل دوم: طبقه‌بندی کیفی آب و خاک
فصل سوم: راهکارهای مدیریتی استفاده از آب شور در آبیاری
فصل چهارم: ویژگی‌ها و مدیریت خاک‌ها تحت شرایط شور
فصل پنجم: مدیریت کوددهی تحت شرایط شور
فصل ششم: بررسی توابع تولید در شرایط شور
فصل هفتم: درک تنش و ساز‌و‌کارهای تحمل به شوری
فصل هشتم: شورزیست‌ها
فصل نهم: راهکارهای افزایش تحمل گیاهان به شوری
فصل دهم: فناوری‌های روزآمد در کشاورزی شورزیست

آبیاری با آب های شور ، خاک – شورشدگی ، گیاهان – اثر نمک ، کشاورزی – تامین آب – مدیریت